Child Marriage: The Menstrual Dignity is missing driver for ending child marriage

 

बाल बिबाह नघट्नुमा दोषी को ?

गएको साता दुइ रास्ट्रिय समाचारमा एकै प्रकृतिक  (`जोखिमको भुंग्रोमा कलिला आमा, कान्तिपुर,पौष १४ गते, २०८० र  २१ प्रतिशत गर्भवती बालिका, नागरिक, पौष १५ २०८०)  समाचार प्रकाशित भए | बाल बिबाहका सन्दर्भमा प्रकाशित भएको घटना भने पहिलो पक्कै होइन | बाल बिबाहका घटनामा जहिले पनि हामी जनतालाई अझै किशोरीहरुलाई दोष दिन्छौ | तर दोष हाम्रो छ जो बाल बिबाह अन्त्यका लागि प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष जोडिएका छौ |

अहिले भैरहेको बाल बिबाह चाहे सुदूरपश्चिम होस् वा कर्णाली वा मधेश प्रदेश हाम्रो सभ्यतासंगै वा करिब ३०० बर्ष देखि यसरी नै चलिरहेको थियो भन्दा अतिशयोक्ति हुदैन | अहिले भैरहेको बिबाहको अल्पकालीन र दिर्घकालिन परिणाम माथि थुप्रै अनुसन्धानका आधारमा बाल बिबाह व्यक्ति, परिवार, समाज र राज्यका लागि उपर्युक छैन भन्ने तथ्यका बलमा बाल बिबाह अन्त्यका लागि नीति, कानुन, एन, र कार्यक्रम बन्न थाले | नेपालले १९५५ संयुक्त रास्ट्रसंघको सदस्यता लियो | जहाँ बिबाह सस्थाका बारेमा सन् १९४८, १९५४ हुँदै आएर १९६२ मा बिबाहका लागि मन्जुरी र उमेर सम्बन्धमा प्रस्ताब अनुमोदन भयो | यसरी हेर्दा सयुक्त रास्ट्र संघमा बाल बिबाह न्यूनीकरण गर्न काम गर्न थालेको झन्डै ६० बर्ष भयो | संगसंगै नेपालले पनि बाल बिबाहको कानुन सन् १९६३ मा ल्याएर काम गर्न थालेको हो |

दोष हाम्रो किन हो भने हामीले पछाडी फर्किएर हेरेका छैनौ अर्थात् बिस्लेषण गरेका छैनौ | हामीले गरेका काम किन र कसरी निस्प्रभाबी भए भनेर खोतलेका छैनौ | नतिजाकाबारेमा हामी चिन्तित त देखिन्छौ त्यसैले त्यस्तै समाचार छाप्छौ र पढ्छौ पनि तर हामी आफैसंग सिक्ने प्रयत्न गरिरहेका छैनौ |

बाल बिबाह अन्त्यमा काम नै नभएका होइनन तर कामले समय बित्दै जाँदा पनि बाल बिबाहको अन्तर्निहित कारणलाई समात्न सकेन/चाहेन | सहायक कारणहरु माथि पनि काम गर्नु आबस्यक थियो, छ दशकसम्म काम गर्यो र त्यसकै अघिपछि अल्झिरह्यो | समस्या यहि नै हो |

बाल बिबाहका कारण लैगिक असमानता, छोरालाई मान्यता दिनु, प्रकोप वा महामारी हुनु, गरिबी, बेचबिखन, संस्कार, दाइजो र कानुनको कमि  भनेर करिब छ दशक देखि काम भैरहेको छ | त्यसैले गरिबी हटाउन आमा बालाई ब्राखा कुखुरा वा कुनै लघुउद्दम गर्न सहजीकरण गर्ने, त्यसैगरी छोरीहरुलाई बिमा गरिदिने, छात्रवृति दिने, साइकल, ड्रेश किनिदिने कार्यक्रम पनि आए | जहाँ छोरीहरुको मुल्य पनि छोराको झैँ होस् भन्ने अपेक्षा राखियो | धर्म, सस्कारजन्य कुरालाई सुधार गर्न धामी झाक्री, पण्डितहरुलाई बिभिन्न तालिम पनि दिइयो | कानुन बनाएर, प्रहरी, वकिल, नेता, युवा, पुरुष, आमा, वा समुह सबैलाई तालिम दिइयो र बाल बिबाह भएपछी के के समस्या हुन्छ सबै सबैलाई पुराउन बिभिन्न संचार माध्यमको पनि सहारा लिइयो | बाल बिबाह गरेपछि चाडो बच्चा जन्मन्छ, बच्चा जन्माउदा आमा र बच्चाको ज्यानै पनि जान सक्छ, बचिहाले पनि कुपोषित हुन्छन, रक्तअल्पता हुन्छ, प्रजनन स्वास्थ्य खराब हुन्सक्छ, भन्ने कुरा सबैले जाने/ गरे तर पनि बाल बिबाह घटेन | घटेको छैन | प्रहरीमा उजुरी गरे, उजुरी गर्दा कि दुवै पक्षका आमाबा मिलेर मिलापत्र गरे कि भागे वा जेल परे वा मरे वा मारिए | जुन आफैमा समाधान हैन | त्यसो हो भने भयो के त ? हो के त ?

भएको गाठी कुरा छोरी छोरा दुबैलाई बाल बिबाह कुनै पनि हालतमा `गर्दिन’, `हुन्न’ भन्न सक्ने हिम्मत दिएनौ ? लैगिक असमानता र पितृसत्तालाइ धारे हात लगाईरह्यौ तर त्यसको निर्माण र सामाजीकरणको पहिचान र ब्यपाकिकरण गर्न चुक्यौ | चाहे सुदूरपश्चिम वा कर्णाली वा मधेश वा शंकारापुर नगरपालिका (काठमाडौँ), होस् सबै ठाउमा देखिने र नदेखिने, सार्बजनिक र निजि जिबनमा दर्जनौ महिनावारी विभेदको अभ्यास छ | छोरीहरुले आफ्ना परिवार, समुदायबाट आफु ५- ६ बर्ष भएदेखि नै म छोराहरु भन्दा शक्तिविहीन, कमजोर, निम्सरो रहेछु , मैले प्रश्न गर्न हुदैन, मैले सहनुपर्छ भन्ने सामाजिकीकरणमा हुर्कन बाध्य हुन्छन | जब महिनावारी हुन्छन त्यो भाब झन् गहिरो, फराकिलो र जटिल हुदै जान्छ | संगै खेलिरहेको भाइसँग खेल्न नपाउनु, आमाबा संगै बसेर भान्सामा खान नपाउनु, तिर्खा लागेका समयमा पानी झिकेर खान नपाउनु जस्ता दर्जनौ महिनावारी विभेदले म छोरी भएर जन्मनु पाप वा परिवारको लागि भार हो भन्ने सोच बिस्तारै भाग्य र भगवानमा गएर अडिन्छ | महिनावारी हुँदा बिहान ३०-४० मिनेट चाडो उठ्नु देखि २४ सै घण्टाको गतिबिधिमा फेरबदल आउछ | स्वाभिमानमा बदलाभ आउछ | पाठेघर लिएर जन्मिएका कारण  २४ सै घण्टा दाई वा भाइको भन्दा फरक फरक स्वरूप, भूमिकामा रहनुपर्छ | घर र समाजले भाइ र बहिनीमा पल पल जस्तो कपाल कसरी काट्ने, कसरी बोल्ने आदि कुराहरुमा फरक रहन बाध्य पार्छ |  अन्तत  छोरी भएर जन्मेकोमा दिक्क लाग्छ | कहिलेकाही बेक्कारमा जन्मिएछु बरु मर्न पाए पनि हुने भन्ने पनि मनमा आउछ | मर्न पनि सजिलो छैन | अनि हजुर आमा, आमाहरुले गर्दै आएको अभ्यास मैले किन गर्न नसक्ने, नहुने भन्ने मनोभाब विकास भै आफुले आफैलाई अनुकुलन गर्दै जान्छन | यसरी महिनावारी विभेदले सिर्जना गरेको मानसिक तनाब, अमर्यादित अवस्थाले आफ्नो शरीर, विचार माथि नियन्त्रण र निर्णय गर्न सक्दैनन् | अर्थात मैले अर्काको घरमा भाडा नै माझेर भए पनि पढ्छु वा कुनै सीप सिकेर आफ्नो खुट्टामा उभिएपछी मात्र बिहे गर्छु भन्ने हिम्मत हुदैन | एकछिन रुनु, नखानु, नसुत्नु अनि भोलिपल्ट देखि जे जे भने पनि स्वीकार्दै जानुपर्ने जटिल भड्खालोमा छोरीहरु छन् |  जहाँ यस्ता छोरीहरुको संख्या धेरै हुन्छ त्यहाँ बाल बिबाह लगायत अन्य हिंसा धेरै घट्छन |

तर दुर्भाग्य नै मान्नुपर्छ कि नेपालमा बाल बिबाह अन्त्य गर्न सन् २०१६ बनेको १८ पेजको रणनीतिले महिनावारी विभेद (बाल बिबाहको मुख्य कारण) वा मर्यादित महिनावारी (छुटेको समाधान) को `म’ पनि उच्चारण पनि गर्दैन | कतिपय नीति, एनले `हानिकारक अभ्यास’ मात्र भनेको छ जसले महिनावारी विभेद त्यहा भित्र छ भन्ने अनुमान गर्छ जुन गम्भीर त्रुटी हो | असमान शक्ति सम्बन्ध र पितृसत्ता निर्माण र सबलीकरणको मुख्य कारक, लैगिक विभेद र हिंसाको मुख्य कारक, नेपालमा झन्डै ९५ % परिवारमा बिभिन्न बहाना र स्वरुपमा अभ्यासमा रहेको महिनावारी विभेद, सार्बजनिक बहसमा घिस्रदै गरेको मर्यादित महिनावारीलाई अनुमान गर्नु आफ्नो खुट्टामा आफैले बन्चरो हान्नु जस्तो अवस्था सिर्जना भएको छ | एउटा ब्यानरमा `महिनावारी विभेद, लैगिक हिंसा, बलात्कार...’ आदि राखेर केहि घन्टे देखि दिने कार्यक्रम गरेको देख्न पाइन्छ | के त्यस्ता कार्यक्रमले बाल बिबाह घट्छ ? घट्दैन | समाज गतिशिल छ, चाडो बिबाहका अबयबहरु पनि थपघट भैरहन सक्छन तर महिनावारीसंग जोडिएको मौनता, अज्ञानता र विभेद त जस्ताको तस्तै अझ बलियो भएर अदृश्य रुपमा रहेको छ तर त्यहि बिषय उठान गर्न सरोकारवालाहरु जो त्यसकै लागि काम गर्ने भूमिकामा छन् उनीहरुलाई फलामको चिउरा चपाए जस्तो छ |      

बाल बिबाह अन्त्य गर्ने दिगो विकास लक्ष्यको प्राथमिकतामा परेको सबाल हो र नेपालले पनि सन् २०३० सम्ममा शुन्यमा पुराउन प्रतिबदत्ता गरेको छ | सम्भब छ त ? पक्तिकारको जबाफ हुन्छ –छैन| अहिले चाहे सुदूरपश्चिम वा कर्णाली वा मधेश वा कतै (किनभने दक्षिण एसियामा बाल बिबाहमा नेपाल तेस्रो मुलुक हो) पनि बाल बिबाह अन्त्य गर्न नबिन खोज र काम भएकै छैन | सन् २०२३ डिसेम्बरमा कर्णाली प्रदेशमा बाल बिबाह न्यूनीकरण अन्त्य गर्न गरिएको १४ बुंदे प्रतिबद्ता पत्रमा महिनावारी विभेद उल्लेख गरिएकै छैन | बाल बिबाह अन्त्य गर्न गर्दै आएका क्रियाकलापहरु आबश्यक छन् तर ती क्रियाकलापले म (छोरा वा छोरी) ले `बिबाह हुन्न’ `बिबाह गर्दिन’ भन्ने आत्म निर्णय गर्न नै सक्दैनन् | ठुला परियोजना चल्नु, चलाउनु वा सेलीब्रेटी बन्नु बनाउनु जस्तो सजिलो छैन महिनावारी विभेदको पहाड फोर्नलाई | गुरुरु गएर, दुइ घण्टा मिठो भासन सुनाएर, फोटो खिचेर महिनावारिलाई मर्यादित बनाउन सकिदैन | यसको लागि नन-स्टेरियो अनुसन्धान, कार्यक्रम र तालिम आबश्यक छ | हामीले आफैबाट सिक्न ढिलो गर्नु हुदैन |  पौष १४ गते, २०८०मा कान्तिपुरको लेखमा उल्लेख गरिएको बाजुराको हिमाली गाउँपालिकाका अध्यक्ष गोविन्दबहादुर मल्लको `‘घरपरिवार सचेत नहुँदासम्म बालविवाह रोक्न कठिन हुने देखिन्छ,’ भनाइ ठिक त छ तर हरेक घर परिवार स्कुल महिनावारी विभेदका बिरुद्द उभिनु पर्छ  अर्थात् हरेक घर परिवार, स्कुल र सिंगो पालिका मर्यादित महिनावारी मैत्री हुनुपर्छ |त्यसका लागि पालिकाले नेतृत्व लिनु पर्छ | त्यस्तै यदि  स्वामीकार्तिक खापरका अध्यक्ष भरतबहादुर रोकायाले भने झैँ  प्रहरी परिचालन गरेर बालविवाहको असरका विरुद्ध सचेतनात्मक कार्यक्रम पनि गरिरहने हो’ भने हामी कुदिरहन्छौ, व्यस्त रहन्छौ, थाक्छौ तर जहाको त्यहि हुनेछौ | बाल बिबाह रोकिने छैन | खासगरी हाम्रो छोरीहरु बाल बिबाह अन्त्यमा काम गर्न थालेको ६० बर्षमा पनि भाग्य र भगवानको भरोसामा बाच्न बाध्य हुनेछन |

rpaudel456@gmail.com

Radha Paudel, PhD.